دهان و حلق

 حفرۀ دهانی و اوروفارينكس شامل چندین بخش است:

• لب‌ها
• پوشش گونه‌ها
• غدد بزاقی (غددی که بزاق تولید می‌کنند)
• سقف دهان (كام سخت)
• بخش انتهایی دهان (کام نرم و زبان کوچک)
• کف دهان (نواحی زیر زبان)
• لثه‌ها و دندان‌ها
• زبان
• لوزه‌ها

آشنایی با سرطان

سرطان از سلول‌ها، که اجزاي سازندۀ بافت‌ها هستند آغاز می‌شود. بافت‌ها، تشکیل‌دهندۀ اعضاي بدن هستند.

به‌طور معمول سلول‌ها رشد کرده و تقسیم می‌شوند تا با توجه به نیاز بدن سلول‌های جدید تولید کنند. هنگامی‌که سلول‌ها پیر می‌شوند، می‌میرند و سلول‌های جدید جای آنها را می‌گیرند.

گاهی این فرایند منظم به‌درستی پیش نمی‌رود. سلول‌های جدید هنگامی تشکیل می‌شوند که بدن به آنها نیاز ندارد و سلول‌های پیر هم در زمانی‌که باید از بین بروند، نابود نمی‌شوند. این سلول‌های اضافی، توده‌ای از بافت را تشکیل می‌دهند که به نام غده یا تومور شناخته می‌شود.

تومورها بدخیم یا خوش‌خیم هستند.

• تومورهای خوش‌خیم سرطاني نیستند:
  • تومورهای خوش‌خیم خطری برای حیات فرد به‌وجود نمی‌آورند.
  • به‌طور کلی می‌توان تومورهای خوش‌خیم را از بدن خارج کرد و معمولاً این تومورها مجدداً رشد نمی‌کنند.
  • تومورهای خوش‌خیم به بافت اطرافشان حمله نمی‌کنند.
  • سلول‌های تومور خوش‌خیم به دیگر بخش های بدن منتشر نمی‌شوند.

  • تومورهای بدخیم سرطان هستند:

  • به‌طور معمول تومورهای بدخیم خطرناک‌تر از تومورهای خوش‌خیم هستند. ممکن است این نوع تومورها خطراتی را برای حیات انسان به همراه داشته باشند.
  • در بیش‌تر مواقع می‌توان تومورهای بدخیم را خارج کرد ولی گاهی این تومورها مجدداً رشد می‌کنند.
  • تومورهای بدخیم می‌توانند به بافت‌ها و اندام مجاورشان حمله کنند.
  • سلول‌های تومورهای بدخیم می‌توانند به دیگر بخش‌های بدن حمله کنند. سلول‌های سرطانی از تومور اصلی (اولیه) جدا شده و وارد دستگاه لنفاوی یا جریان خون می‌شوند و به این طريق در تمام بدن منتشر می‌شوند. سلول‌ها به اندام‌های دیگر حمله کرده و تومورهای جدیدی را ایجاد می‌کنند که به این اندام‌ها صدمه می‌زنند. به پخش شدن سرطان متاستاز گفته می‌شود.

سرطان دهان

سرطان دهان یکی از انواع سرطان است که در گروه سرطان‌هایی به نام سرطان‌های سر و گردن قرار دارد. ممکن است سرطان دهان در هر یک از بخش‌های حفرۀ دهانی یا اروفارينکس به‌وجود آید. بیش‌تر سرطان‌های دهانی از زبان و کف دهان آغاز می‌شوند. تقریباً تمام سرطان‌های دهانی از سلول‌های مسطح (سلول‌های سنگفرشی) (Squamous Cells) پوشانندۀ سطح دهان، زبان و لب‌ها شروع به رشد می‌کنند. به این سرطان‌ها کارسینوم سلول سنگفرشی گفته می‌شود.

معمولاً سرطان دهان از طریق دستگاه لنفاوی منتشر می‌شود (متاستاز). سلول‌های سرطانی که وارد دستگاه لنفاوی می‌شوند توسط لنف (مایعی شفاف و رقیق) به نقاط دیگر منتقل می‌شوند. در بیش‌تر موارد، سلول‌های سرطانی در ابتدا در غدد لنفاوی نزدیک به گردن ظاهر می‌گردند.

علاوه براین، سلول‌های سرطانی می‌توانند به بخش‌های دیگر گردن، ریه‌ها و دیگر نقاط بدن رسوخ كنند. وقتي كه سلول‌های سرطانی منتشر مي‌شوند، تومور جدید دارای سلول‌های نا‌بهنجاری (غیرعادی) مشابه با تومور اولیه است. به‌عنوان مثال در صورتی‌که سرطان دهان به ریه‌ها پخش شود، سلول‌های سرطانی درون ریه، در واقع سلول‌های سرطان دهان هستند. در این حالت به این بیماری، سرطان دهان منتشر شده (متاستاتیک) گفته می‌شود. نحوۀ درمان این سرطان مشابه با سرطان دهان است (نه سرطان ریه). گاهی پزشکان به تومور جدید بیماری «دور‌دست» یا متاستاتیک می‌گویند.

چه کسی در معرض خطر سرطان دهان قرار دارد؟

پزشکان نمی‌توانند توضیح دهند چرا عده‌ای به سرطان دهان مبتلا می‌شوند و در عده‌ای دیگر این سرطان هیچگاه به‌وجود نمی‌آید. فقط مشخص شده که این بیماری واگیر نیست و از افراد مبتلا به افراد سالم سرایت نمی‌کند.

پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که بعضی‌ها که عوامل خطر خاصی را دارند بیش‌تر از دیگران در معرض ابتلا به این سرطان قرار دارند. عامل خطر به هر عاملی گفته می‌شود که احتمال ابتلای شما به بیماری را افزایش دهد.

موارد زیر از جمله عوامل خطر سرطان دهان هستند:

• دخانیات: استعمال دخانیات عامل بیش‌تر موارد سرطان دهان است. مصرف سیگار، سیگار برگ، پیپ، تنباکوی جویدنی و انفیه در ابتلا به سرطان دهان نقش دارند. علاوه براین، استفاده از دیگر فرآورده‌های تنباکو نظیر بیدیس (Bidis) (يك نوع سيگار است كه به‌صورت سنتي در جنوب آسيا استفاده مي‌شود و حاوي تنباكو است)و کِرِتِکس (Kreteks) (يك نوع سيگار است كه در اندونزي استفاده مي‌شود و حاوي تنباكو و گل ميخك و بعضي افزودني‌هاي ديگر است) احتمال ابتلا به سرطان دهان را افزایش می‌دهند. كساني که برای مدت طولانی روزانه تعداد زیادی سیگار مصرف می‌کنند بیش‌تر از دیگران در معرض خطر هستند. این خطر برای كساني که علاوه بر استعمال دخانیات از مشروبات الکلی نیز استفاده می‌کنند بیش‌تر خواهد بود. در واقع سه مورد از چهار مورد سرطان دهان در كساني رخ می‌‌دهند که از الکل، دخانیات یا هر دوی آنها استفاده می‌نمايند.
• الکل: احتمال ابتلا به سرطان دهان در آنها که از مشروب الکلی استفاده می‌کنند بیش‌تر از دیگران است. این خطر با افزایش میزان مصرف نوشیدنی الکلی بیش‌تر می‌شود. در صورتی‌که فرد علاوه بر مصرف مشروبات الکلی از دخانیات نیز استفاده کند احتمال ابتلای او به سرطان بیش‌تر خواهد شد.
• نور خورشید: ممکن است فرد به دلیل قرار گرفتن در معرض نور خورشید به سرطان لب مبتلا شود. استفاده از لوسیون‌ها یا مرهم‌های لب که حاوی مواد محافظ در برابر نور خورشید هستند خطر را کاهش مي‌دهد. همچنین می‌توانید با استفاده از کلاه‌های لبه‌دار مانع از رسیدن اشعه‌های مضر خورشید به‌‌صورت خود شوید. در صورت استفادۀ فرد از دخانیات، خطر ابتلا به سرطان لب نيز افزایش خواهد یافت.
• سابقۀ فردي ابتلا به سرطان سر و گردن: احتمال ابتلا به سرطان‌های سر و گردن در آنها که قبلاً به یک نوع از این سرطان‌ها مبتلا شده بودند افزایش می‌یابد. در این حالت نیز استعمال دخانیات خطر را افزایش خواهد داد.

ترکِ دخانیات خطر ابتلا به سرطان دهان را کاهش مي‌دهد. علاوه براین ترک کردن باعث می‌شود احتمال ابتلای فرد مبتلا به سرطان دهان، به سرطان ثانویه‌ای در نواحی سر و گردن کاهش یابد. همچین ترک کردن باعث می‌شود از خطر ابتلا به سرطان‌های ریه، حنجره، دهان، لوزالمعده (پانکراس)، مثانه و مری نیز كاسته شود.

بعضی از مطالعات نشان داده‌اند که ممکن است عدم مصرف فراوان از میوه و سبزی‌ها خطر ابتلا به سرطان دهان را افزایش دهد. هم اكنون دانشمندان در مورد رابطۀ بین عفونت با بعضی ویروس‌های خاص (نظیر ویروس پاپیلوم انسانی) و ابتلا به سرطان دهان مطالعاتی انجام می‌دهند.

در صورتی‌که فکر می‌کنید در معرض خطر ابتلا به این سرطان هستید نگرانی خود را با پزشک یا دندانپزشک خود در میان بگذارید. می‌توانید درخواست کنید به‌طور منظم تحت معاینه قرار بگیرید. به احتمال زیاد گروه مراقبت پزشکی به شما خواهد گفت استفاده نکردن از دخانیات و عدم مصرف نوشیدنی‌های الکلی مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری از ابتلا به سرطان‌های دهان است. همچنین اگر روزانه مقدار قابل توجهی از وقت خود را زیر نور آفتاب سپری می‌کنید با استفاده کردن از مرهم‌های لب حاوی مواد محافظت‌کننده در مقابل نور آفتاب و کلاه‌های لبه‌دار از لب‌های خود محافظت کنید.

تشخیص زودهنگام

انجام معاینات منظم بهترین فرصت برای بررسی کامل دهان، توسط پزشک یا دندانپزشک، از لحاظ وجود علائم سرطان است. معاینات منظم امکان تشخیص درجات اولیه سرطان دهان یا مشکلاتی را که ممکن است در آینده منجر به ابتلا به سرطان دهان شوند فراهم می‌آورد. از پزشک یا دندانپزشک خود بخواهید در طی انجام معاینات متداول، بافت‌های درون دهان را نیز مورد بررسی قرار دهد.

علائم

علائم رایج سرطان دهان شامل موارد زیر است:

• به‌وجود آمدن تکه‌های سفید رنگ، سفید و قرمز رنگ یا قرمز رنگ در دهان یا روی لب‌ها
  • تکه‌های سفید رنگ (پلاک سفید  Leukoplakia) از رایج ترین انواع هستند این تکه‌ها گاهی اوقات بدخیم می‌شوند.
  • احتمال بدخیم شدن تکه‌های سفید و قرمز رنگ (پلاک قرمز سفید Erythroleukoplakia) بیش‌تر از تکه‌های سفیدرنگ است.
  • تکه‌های قرمز رنگ (پلاک قرمز Erythroplakia) نواحی صاف با رنگ روشن هستند که اغلب بدخیم می‌شوند

• به‌وجود آمدن زخمی در دهان یا روی لب‌ها که با گذشت زمان بهبود پیدا نمی‌کند.
• خونریزی در دهان.
• لق شدن یا افتادن دندان.
• احساس درد یا ناراحتی هنگام فرو دادن غذا.
• احساس ناراحتی هنگام استفاده از دندان مصنوعی.
• وجود غده در ناحیۀ گردن.
• گوش درد.

در صورت مشاهدۀ این علائم به پزشک یا دندانپزشک مراجعه نماييد تا هرگونه مشکلی در سریع‌ترین زمان ممکن تشخیص داده شده و تحت درمان قرار بگیرد. در بیش‌تر موارد این علائم به معنای ابتلای فرد به سرطان نیستند. عفونت یا بیماری‌های دیگر نیز می‌توانند عامل به‌وجود آمدن این علائم باشند.

تشخیص

در صورت وجود هر يك از علائمی که نشان‌دهندۀ احتمال ابتلای شما به سرطان دهان باشد، پزشک یا دندانپزشک دهان و حلق شما را از لحاظ وجود تکه‌های سفید یا قرمز، غده، تورم یا هرگونه مشکل دیگر مورد بررسی قرار می‌دهد. در طی انجام این معاینه، پزشک با دقت سقف دهان، انتهای حلق، درون گونه‌ها و لب‌ها را بررسی می‌کند. همچنین پزشک به آرامی زبان شما را بیرون می‌آورد و قسمت‌های جانبی و بخش زیرین آن را معاینه می‌کند. علاوه براین سقف دهان و غدد لنفاوی درون گردن نیز مورد معاینه قرار می‌گیرند.

در صورت مشاهدۀ نواحی غیرعادی، ممکن است نمونه‌ای کوچک از بافت برداشته شود. برداشتن بافت به‌منظور بررسی وجود سلول‌های سرطانی در آن، بیوپسی یا نمونه‌برداری نامیده می‌شود. معمولاً نمونه‌برداری با استفاده از بی‌حسی موضعی انجام می‌شود. گاهی اوقات نیز بیهوشی عمومی برای انجام نمونه‌برداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس از نمونه‌برداری، آسیب‌شناس بافت را از لحاظ وجود سلول‌های سرطانی زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می‌دهد. نمونه‌برداری تنها روش قابل اطمینان برای تعیین وجود سلول‌های سرطانی در ناحیۀ غیرعادی است.

مرحله‌بندی

در صورتی‌كه نمونه‌برداری نشان‌دهندۀ وجود سرطان باشد لازم است پزشک از مرحله بیماری ميزان پيشرفت اطلاع پیدا کند تا بتواند برنامه‌ریزی مناسبی برای درمان شما انجام دهد. درجۀ بیماری وابسته به اندازۀ تومور، انتشار سرطان و نقاطی از بدن است که سرطان به آن رسوخ كرده است.

برای درجه‌بندی از آزمایش‌های مختلفی استفاده مي‌شود. همچنین شاید نیاز به انجام آندوسکوپی باشد. پزشک از یک لولۀ باریک و دارای نور (آندوسکوپ) برای مشاهدۀ نواحی درونی حلق، نای و ریه‌ها استفاده می‌کند. پزشک آندوسکوپ را از طریق بینی یا دهان وارد بدن شما مي‌کند. برای جلوگیری از احساس درد و ناراحتی از بی‌حسی موضعی استفاده می‌شود. همچنین اعمال این بی‌حسی باعث می‌شود شما در روند وارد کردن لوله درون دهان برای پزشک مانع ایجاد نکنید و دهان خود را بدون احساس ناراحتی باز نگه دارید. گاهی بعضی‌ها از مسکن‌های خفیف استفاده می‌کنند و در بعضی موارد پزشک از بیهوشی عمومی برای بیهوش کردن بیمار استفاده می‌کند. این آزمایش در مطب پزشک، درمانگاه بیماران سرپایی یا بیمارستان انجام می‌شود.

ممکن است پزشک برای تشخیص محل‌هایی که سرطان به آنجا نفوذ كرده است از انواع مختلفی از آزمایش‌های تصویربرداری نيز استفاده کند.

• عکس‌برداری با اشعه ايكس از ناحیۀ دهان: تصویربرداری از کل ناحیۀ دهان برای بررسی احتمال منتشرشدن سرطان به فک.
• عکس‌برداری با اشعۀ ايكس از ناحیه قفسۀ سینه: با استفاده از تصاویری که از ناحیۀ قفسۀ سینه و ریه‌های شما تهیه شده است احتمال وجود سرطان در این نواحی بررسی می‌شود.
• سی.تی.اسکن: یک دستگاه اشعه ايكس که به کامپیوتر متصل است مجموعه‌ای از تصاویر حاوی جزئیات از نواحی درونی بدن تهیه می‌کند. گاهي نيز نیاز به تزریق مواد رنگی وجود دارد. تا تومورهای موجود در دهان، حلق، گردن یا نواحی دیگر بدن بهتر در سی.تی.اسکن قابل مشاهده باشند.
• ام.آر.آی: یک آهنربای قوی که به کامپیوتر متصل است تصاویری حاوی جزئیات از بدن شما تهیه می‌کند. پزشک می‌تواند این تصاویر را روی صفحه نمایش مشاهده کرده یا آنها را روی برگه‌های مخصوص چاپ کند. احتمال انتشار سرطان دهان با استفاده از ام.آر.آی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

درمان

کاملاً طبیعی است که تمایل داشته باشید راجع به بیماری و گزینه‌های درمانی خود اطلاعات لازم را كسب كنيد. البته شوک و استرسی که پس از شنیدن خبر تشخیص بیماری برای بیمار به‌وجود می‌آید باعث می‌شود فرد نتواند به‌راحتی به سؤال‌هايي که مي‌خواهد از پزشک بپرسد فکر کند. معمولاً‌ تهیه لیستی از سؤالات، قبل از ملاقات با پزشک به بیمار کمک می‌کند. برای به خاطر سپردن صحبت‌های پزشک می‌توانید یادداشت بردارید یا با اجازه او صدایش را ضبط کنید. يا شايد بخواهيد یکی از دوستان یا اعضای خانواده در هنگام ملاقات با پزشک همراه شما باشند. این فرد می‌تواند در گفت‌وگوها شرکت کند، یادداشت‌ بردارد یا فقط به صحبت‌ها گوش كند.

ممکن است پزشک، شما را به یک متخصص ارجاع دهد یا شما می‌توانید از پزشک خود بخواهيد که شما را به فرد متخصصی معرفی کند. پزشكاني که در زمینه سرطان دهان تخصص دارند شامل جراحان فک و صورت (Oral And Maxillofacial Surgeons)، متخصص گوش، حلق و بینی (Otolaryngologists)، متخصصين انكولوژي و پرتودرماني و جراح پلاستیک هستند. ممکن است به يك گروه پزشکی ارجاع داده شوید که شامل متخصصانی در زمینه جراحی، پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی است. از جمله دیگر افرادی که ممکن است همراه با پزشکان متخصص در یک گروه پزشکی کار مي‌کنند می‌توان به دندانپزشک،گفتار درمانگر، متخصص تغذیه و مشاور بهداشت روانی اشاره کرد.

آماده شدن برای درمان

انتخاب نوع درمان به‌طور کلی به عواملی نظیر وضعیت عمومی سلامت شما، محل شروع به رشد سرطان در دهان یا اوروفارينکس، اندازۀ تومور، و بررسی احتمال انتشار سرطان به دیگر نقاط بدن بستگی دارد. پزشک می‌تواند در مورد گزینه‌های درمانی موجود و نتایج احتمالی آنها توضیحاتی به شما ارائه دهد. شما می‌خواهید بدانید درمان چه تأثیری روی فعالیت‌های عادی شما نظیر غذا خوردن و حرف زدن خواهد داشت و آیا این درمان روی ظاهر شما تأثير مي‌گذارد يا نه؟ شما می‌توانید همراه با پزشک خود آن برنامۀ درمانی را تنظیم کنید که پاسخگوی نیازهای فردی شما باشد.

روش‌های درمان

درمان سرطان دهان ممکن است شامل استفاده از جراحی، پرتودرمانی یا شیمی‌درماني باشد. در بعضی از بیماران از ترکیبی از این درمان‌ها استفاده مي‌شود.

مبتلايان به سرطان دهان، می‌توانند در همۀ درجات بیماری از نوعی درمان برای کنترل درد و دیگر علائم بیماری، درمان عوارض جانبی درمان، و برطرف کردن مشکلات عملی و عاطفی استفاده کنند. به این نوع درمان، مراقبت حمایتی یا کنترل علائم بیماری و یا مراقبت تسکین‌بخش گفته می‌شود.

جراحی

یکی از معمول ترين درمان‌ها برای سرطان دهان استفاده از جراحی برای خارج کردن تومور از دهان یا حلق است. گاهی جراح غدد لنفاوی گردن را نیز خارج می‌کند. همچنین ممکن است بافت‌های دیگری از دهان و گردن نیز خارج شوند. گاهی بیماران همراه با جراحی از پرتودرمانی نیز استفاده می‌کنند و در بعضی از موارد بیمار فقط تحت عمل جراحی قرار می‌گیرد.

پرتودرمانی

پرتودرمانی (یا رادیوتراپی) نوعی از درمان موضعی است و تنها روی سلول‌هایی که در ناحیۀ تحت درمان قرار دارند تأثیر می‌گذارد. اگر تومور کوچک باشد یا بیمار نتواند از جراحی استفاده کند تنها از پرتودرمانی استفاده می‌شود. گاهی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و کوچک کردن تومور قبل از جراحی از پرتودرمانی استفاده می‌شود. همچنین ممکن است بعد از جراحی از پرتودرمانی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی که در نواحی سرطان باقی مانده‌اند استفاده شود.

در پرتودرمانی از پرتوهایی با انرژی زیاد برای نابودکردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. پزشکان از دو نوع پرتودرمانی برای درمان سرطان دهان استفاده می‌کنند.

• پرتودرمانی خارجی: در این روش دستگاهي که در خارج از بدن بیمار قرار دارد پرتو را مي‌تاباند. معمولاً بیماران برای مدت چند هفته (و برای ۵ روز در هر هفته) به بیمارستان یا درمانگاه مراجعه می‌کنند تا تحت پرتودرمانی قرار گیرند.
• پرتودرمانی داخلی (تشعشع به روش کاشت): در این روش یک مادۀ رادیواکتیو در سوزن‌ها، دانه‌ها یا لوله‌های پلاستیکی نازک قرار داده شده و به‌طور مستقیم در محل بافت سرطانی جایگذاری می‌شود. این ذرات، ساطع کنندۀ تشعشع مورد نیاز هستند. در این روش بیمار باید در بیمارستان بستری شود و مواد جایگذاری شده (کاشته شده) به مدت چند روز در بدن باقی می‌مانند. معمولاً قبل از مرخص شدن بیمار، ذرات رادیواکتیو از بدن او خارج می‌شود.

در بعضی از موارد مبتلايان به سرطان دهان از هر دو نوع پرتودرمانی استفاده می‌کنند.

شیمی‌درمانی

در شیمی‌درمانی از داروهای ضدسرطان برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. شیمی‌درمانی یک درمان سیستمیک (فراگیر) است. زیرا در این روش داروها وارد جریان خون می‌شوند و می‌توانند روی سلول‌های سرطانی در سرتاسر بدن تأثیر بگذارند.

معمولاً داروهای شیمی‌درمانی به بیمار تزریق می‌شوند. می‌توان شیمی‌درمانی را در بخش بیماران سرپایی بیمارستان، مطب پزشک انجام داد. در تعداد محدودی از موارد، بیمار باید در بیمارستان بستری شود.

عوارض جانبی درمان سرطان

به دلیل تأثیر درمان سرطان روی بافت‌ها و سلول‌های سالم، معمولاً عوارض جانبی به‌وجود می‌آیند. این عوارض عمدتاً به محل تومور، نوع و شدت درمان بستگي دارد. عوارض جانبی در هر فرد احتمالاً متفاوت است و حتی عوارض جانبی در هر جلسه از درمان مي‌تواند با جلسۀ قبل فرق داشته باشد. قبل از شروع درمان گروه پزشکی در مورد عوارض جانبی احتمالی درمان به شما توضیحاتی خواهند داد و روش‌هایی را نيز برای کمک به کنترل آنها به شما پیشنهاد می‌کند.

جراحی

پس از جراحی لازم است مدتی سپری شود تا بيمار بهبود پیدا کند. این مدت برای بيماران مختلف متفاوت است. ممکن است در چند روز اول پس از جراحی احساس درد و ناراحتی داشته باشید. البته معمولاً می‌توان با استفاده از داروها، درد را تسكين داد. لازم است قبل از جراحی در مورد روش‌های تسکین درد با پزشک یا پرستار خود صحبت کنید تا بتوان برنامۀ مشخصی برای مهار درد فراهم آورد. در صورتی‌که پس از جراحی، نیاز به مسکن‌های قوی‌تری داشتید پزشک می‌تواند در برنامۀ تسکین درد شما تغییراتی ایجاد کند.

طبیعی است که تا مدتی پس از جراحی احساس خستگی و ضعف داشته باشید. همچنین شاید جراحی باعث تورم بافت‌های صورت شما شود. معمولاً این تورم پس از چند هفته از بین خواهد رفت. خارج کردن غدد لنفاوی گاهي باعث ایجاد نوعی از تورم مي‌شود که مدتی طولانی باقی مي‌ماند.

معمولاً جراحی‌هایی که برای خارج کردن تومورهای کوچک درون دهان انجام می‌شوند مشکلات بلندمدتی ایجاد نمی‌کنند، ولي در صورت بزرگ بودن تومور، جراح بخشی از سقف دهان (کام)، زبان و فک (آرواره) را نیز خارج مي‌کند. این نوع جراحی می‌تواند روی توانایی جویدن و فرو دادن غذا یا حرف زدن شما تأثیر بگذارد. علاوه براین ممکن است صورت شما پس از جراحی ظاهری متفاوت با قبل داشته باشد. می‌توان برای بازسازی مجدد استخوان‌ها یا بافت‌های دهان از جراحی پلاستیک یا جراحی ترمیمی استفاده کرد.

پرتودرمانی

تقریباً همۀ بیمارانی که از پرتودرمانی در ناحیۀ سر و گردن استفاده می‌کنند با عوارض جانبی مواجه خواهند شد. به همین دلیل اهمیت دارد قبل از آغاز درمان سرطان وضعیت دهان و دندان‌ها را تا حد امکان بهبود بخشید و تا حد ممکن مشکلات موجود را برطرف کرد. لازم است حداقل دو هفته قبل از آغاز درمان سرطان به دندانپزشک مراجعه کنید تا فاصلۀ زمانی مناسبی بین تعمیرات دندان و بهبود جراحت‌ها و آغاز درمان سرطان وجود داشته باشد.

اصولاً عوارض جانبی پرتودرمانی به مقدار تشعشعی بستگي دارد که به محل تحت درمان اعمال می‌شود. بعضی از عوارض جانبی در ناحیۀ دهان پس از پایان پرتودرمانی از بین خواهند رفت و بعضی از این عوارض نیز برای مدتی طولانی باقی خواهند ماند. ممکن است تعداد معدودی از عوارض جانبی (نظیر خشکی دهان) هیچگاه برطرف نشوند.

پرتودرمانی می‌تواند عامل به‌وجود آمدن یک یا چند مورد از عوارض جانبی زیر باشد:

• خشکی دهان: خشک شدن دهان باعث دشواری خوردن و فرود دادن غذا و حرف زدن می‌شود. همچنین این حالت می‌تواند منجر به پوسیدگی دندان‌ها شود. می‌توانید برای کمک به بهبود این وضعیت مقدار زیادی آب بنوشید، قطعات یخ یا آبنبات‌های بدون شکر بمکید یا از بزاق مصنوعی برای مرطوب نگه داشتن دهان خود استفاده کنید.
• پوسیدگی دندان: تشعشع می‌تواند منجر به پوسیدگی جدی دندان‌ها شود. مراقبت دقیق از دهان به شما کمک می‌کند دندان‌ها و لثه‌های خود را در وضعیت مناسبی نگه‌داری کنید و احساس بهتری داشته باشید.
  • پزشکان معمولاً توصیه می‌کنند افراد بعد از هر وعدۀ غذایی و قبل از خواب دندان‌ها، لثه‌ها و زبان خود را با یک مسواک فوق‌العاده نرم و خمیردندان حاوی فلوراید، با ملایمت مسواک بزنند. اگر مسواک زدن باعث می‌شود احساس درد کنید می‌توانید مسواک خود را با قرار دادن در آب گرم نرم‌تر کنید.
  • در مواردي دندانپزشک به شما توصیه مي‌کند كه قبل، بعد و در طی پرتودرمانی از ژل فلوراید استفاده کنید.
  • همچنین چندین بار شست‌وشوی دهان در روز با استفاده از یک محلول خاص برای شما مفید است. می‌توانید این محلول را با استفاده از ترکیب یک چهارم قاشق چای‌خوری جوش‌شیرین و یک هشتم قاشق چای‌خوری نمک که در یک فنجان آب گرم حل کرده‌اید تهیه کنید. پس از شست‌وشو با این محلول دهان خود را با آب معمولی بشوييد.
• درد در ناحیۀ دهان یا گلودرد: پرتودرمانی می‌تواند منجر به ایجاد زخم‌ها و ورم‌های دردناکی شود. پزشک برای کنترل درد داروهایی را برای شما تجویز مي‌کند. همچنین مواد شست‌وشودهندۀ خاصی را برای شما تجویز مي‌کند که گلو و دهان را بی‌حس کرده و به تسکین درد کمک می‌کنند. در صورتی‌که درد شما ادامه پيدا كرد از پزشک بخواهید داروهای قوی‌تری برای شما تجویز کند. • زخمی شدن یا خونریزی لثه‌ها: مسواک زدن و استفاده از نخ‌ دندان بايد با ملایمت انجام شود. شاید لازم باشد از مسواک زدن نواحی که زخم شده یا دچار خونریزی می‌شود خودداری کنید. برای جلوگیری از صدمه دیدن لثه‌ها بهتر است از خلال دندان استفاده نکنید.
• عفونت: خشکی دهان و صدماتی که در اثر پرتودرمانی به لایۀ پوشانندۀ دهان وارد می‌شود می‌توانند باعث به‌وجود آمدن عفونت گردند. بهتر است روزانه دهان خود را معاینه کنید و در صورت مشاهدۀ هرگونه تغییرات یا زخم، موضوع را با پزشک یا پرستار در ميان بگذاريد.
• طولانی شدن زمان موردنیاز برای بهبود جراحات ناشی از انجام درمان‌های مربوط به دندان: ممکن است پرتودرمانی منجر به طولانی شدن التیام بافت‌های درون دهان شود. بهتر است قبل از شروع پرتودرمانی برای یک معاینه کامل به دندانپزشک مراجعه کنید و تمام مشکلات موجود را تا حد امکان برطرف سازيد.
• خشکی فک: پرتودرمانی می‌تواند روی عضلات مؤثر در جویدن تأثیر گذاشته و باعث شود باز کردن دهان برای شما دشوار گردد. می‌توانید با انجام نرمش‌های مربوط به ماهیچه‌های فک مانع از خشک شدن (سفت شدن) فک شوید یا از شدت آن بکاهید. بهیاران معمولاً توصیه می‌کنند دهان خود را ۲۰ بار پشت سرهم تا حد ممکن باز کرده و سپس ببندید (باز کردن را تا حدی انجام دهید که درد ایجاد نشود). این کار را سه بار در روز انجام دهید.
• مشکلات مربوط به دندان مصنوعی: ممکن است پرتودرمانی تغییراتی در بافت‌های درون دهان شما ایجاد کند و به دلیل این تغییرات، دندان مصنوعی که قبلاً به‌راحتی از آن استفاده می‌کردید دیگر درون دهان شما جای نگیرد. گاهی به دلیل زخم‌های ایجاد شده و خشکی دهان بعضی از افراد تا حدود يك سال پس از پرتودرمانی نمی‌توانند از دندان مصنوعی استفاده کنند. پس از ترمیم کامل بافت‌ها و برطرف شدن زخم‌های دهان، دندانپزشک می‌تواند دندان مصنوعی شما را مجدداً آماده کرده یا یک دندان مصنوعی جدید را در دهان شما قرار دهد.
• تغییر در حس بویایی و چشایی: ممکن است در طی دورۀ پرتودرمانی طعم و بوی غذاها متفاوت به نظر برسند.
• تغییر در کیفیت صدا: ممکن است صدای شما در پایان روز ضعیف شود، همچنین تغییرات آب‌و‌هوایی روی صدای شما تأثیر بگذارد. گاهی پرتودرمانی در ناحیۀ گردن باعث متورم شدن حنجره می‌شود و این امر منجر به‌وجود آمدن تغییراتی در صدا یا احساس وجود توده‌ای در حلق می‌گردد، كه در صورت لزوم پزشک برای کاهش تورم داروهایی را برای شما تجویز کند. • تغییرات در تیروئید: پرتودرمانی می‌تواند روی تیروئید شما تأثیر بگذارد [تیروئید غده‌اي در گردن است که زیر حنجره قرار دارد]. در صورتی‌که تیروئید به اندازۀ کافی هورمون تیروئید تولید نکند ممکن است احساس سرما یا خستگی کرده یا دچار اضافه وزن شوید و پوست و موی شما نیز خشک شوند. پزشک با آزمایش خون سطح هورمون تیروئید را بررسی مي‌کند، و اگر سطح آن كم‌تر از حد مجاز باشد بايد از قرص‌های هورمون تیروئید استفاده کنید. • تغییرات پوستی در نواحی تحت درمان: گاهي پوست در ناحیه‌ای که تحت درمان قرار دارد خشک شده یا قرمز مي‌شود. لازم است در این دوران از پوست خود به دقت مراقبت کنید، يعني بهتر است این نواحی را در معرض هوا قرار دهید و در عین حال از این قسمت‌ها در مقابل نور خورشید محافظت کنید. همچنین از پوشیدن لباس‌هایی که روی نواحی تحت درمان ساییده می‌شوند خودداری کنید و این نواحی را اصلاح نکنید. علاوه براین، نباید بدون مشورت با پزشک از کرم‌ها و لوسیون‌ها در این نواحی استفاده کنید.
• خستگی: ممکن است در دوران انجام پرتودرمانی (مخصوصاً در هفته‌های آخر) به‌شدت احساس خستگی کنید. استراحت به اندازۀ کافی اهمیت زیادی دارد البته پزشکان معمولاً به بیماران توصیه می‌کنند تا حد ممکن فعالیت داشته باشند. با اینکه عوارض جانبی پرتودرمانی ناراحت‌کننده است ولی پزشکان معمولاً می‌توانند آنها را معالجه کرده یا تحت کنترل قرار دهند. بهتر است در صورت بروز هر مشکلی با پزشک خود تماس بگیرید تا او بتواند در برطرف کردن آن اقدامات لازم را انجام دهد.

شیمی‌درمانی

بعضی از عوارض جانبی شیمی‌درمانی و پرتودرمانی مشتركند. به‌عنوان مثال شیمی‌درمانی نیز ممکن است منجر به دردناک شدن دهان و لثه‌ها، خشکی دهان، عفونت و احساس تغییر در طعم غذاها شود. علاوه براین، بعضی از داروهای ضدسرطان باعث ایجاد خونریزی در دهان و به‌وجودآمدن درد شدیدی مشابه با دندان‌درد می‌شوند. عوارض جانبی به نوع و مقدار داروی ضد سرطان استفاده شده و واکنش بدن نسبت به این داروها بستگي دارد. ممکن است تنها در دورۀ درمان یا برای مدت کوتاهی پس از پایان درمان با این عوارض جانبی مواجه شوید.

به‌طور کلی داروهای ضدسرطان روی همۀ سلول‌هایی که به‌سرعت تقسیم می‌شوند تأثیر می‌گذارند. علاوه بر سلول‌های سرطانی، بعضی دیگر از سلول‌های طبیعی بدن نیز از سرعت تقسیم زیادی برخوردارند. به‌عنوان مثال می‌توان به سلول‌های زیر اشاره نمود.

• سلول‌های خون:‌ این سلول‌ها علاوه بر مبارزه با عفونت، به انعقاد خون کمک می‌کنند و به تمام نقاط بدن اکسیژن مي‌رسانند. در صورتی‌که داروها روی سلول‌های خون تأثیر بگذارند احتمال ابتلای شما به عفونت افزایش خواهد یافت، راحت‌تر دچار کوفتگی و خونریزی می‌شوید و احساس ضعف و خستگی شدید خواهید داشت.
• سلول‌های ریشه مو: بعضی از داروها باعث ریزش مو می‌شوند. بايد بدانيد كه موهای شما مجدداً‌ رشد خواهند کرد ولی رنگ و بافت آنها شايد متفاوت با قبل باشد.
• سلول‌های پوشاننده دستگاه گوارش: بعضی از داروها موجب کاهش اشتها، حالت تهوع و استفراغ، اسهال یا به‌وجود آمدن جراحت‌های روی لب‌ها یا درون دهان می‌شوند. بسیاری از این عوارض جانبی با دارو قابل کنترل هستند.

تغذیه

تغذیه مناسب در دوره درمان سرطان به معنای مصرف مقدار کافی کالری و پروتئین براي جلوگیری از کاهش وزن، بازیابی نیرو و بازسازی مجدد بافت‌های سالم است. با این‌حال گاهي داشتن تغذیه مناسب در طی درمان سرطان دهان دشوار است، يعني بيماران به دلیل از دست دادن اشتها تمایلی به غذا خوردن ندارند و يا به دلیل احساس درد یا خستگی از خوردن غذا خودداری کنند. علاوه براین خشکی و زخم دهان یا تغییر در طعم و بوی مواد غذایی باعث شود غذا خوردن برای بيمار دشوار باشد.

اگر دهان شما دچار خشکی شده است، مصرف غذاهای نرم که با سس‌ها یا شیره گوشت مرطوب شده است برای شما ساده‌تر خواهد بود. معمولاً فرو دادن غذاهایی نظیر سوپ‌های غلیظ ، پودینگ‌ها و میلک‌شیک‌ها آسان‌تر است.

گاهی لازم است بعضی از بيماران پس از پرتودرمانی یا جراحی سرطان دهان از لوله تغذیه (غذا رسانی) استفاده کنند. لوله تغذیه یک لوله پلاستیکی قابل انعطاف است که از طریق یک شکاف در ناحیه شکم، وارد معده می‌شود. این لوله تقریباً در همه موارد به‌طور موقت جایگذاری می‌شود. بیش‌تر بيماران به تدریج رژیم غذایی عادی خود را در پیش می‌گیرند.

برای مراقبت از دهان در طی درمان سرطان بهتر است از مصرف مواد غذایی زیر اجتناب کنید:

• غذاهای تند و ترد (برشته شده) مانند چیپس .
• غذاهای داغ، پر ادویه یا دارای اسید زیاد نظیر مرکبات و آب‌میوه‌ها.
• غذاهای شیرین (حاوی شکر) که معمولاً باعث (پوسيدگي دندان‌ها) مي‌شوند.
• نوشیدنی‌های الکلی.

ترمیم (بازسازی)

بعضي مواقع لازم مي‌شود بعضی از مبتلايان به سرطان دهان از جراحی پلاستیک یا ترمیمی برای بازسازی استخوان‌ها یا بافت‌های دهان استفاده کنند. تحقیقات انجام شده در این زمینه منجر به دستیابی به پیشرفت‌های قابل‌ملاحظه‌ای در نحوه ترمیم بافت‌ها و استخوان‌ها شده‌ است.

بعضی از بيماران نیاز دارند از ایمپلنت‌دندانی یا پیوند (پیوند بافتی که از بخش دیگری از بدن جدا شده است) استفاده کنند. می‌توان از پوست، ماهیچه و استخوان‌های ناحیه قفسۀ سینه، بازو یا پا برای پیوند در حفره ‌دهان استفاده کرد. جراح پلاستیک از این بافت‌ها برای بازسازی استفاده می‌کند.

توانبخشی

گروه مراقبت پزشکی به شما کمک می‌کند در سریع‌ترین زمان ممکن به زندگی عادی خود بازگردید و بتوانید فعالیت‌های همیشگی را انجام دهید. اهداف توانبخشی به‌شدت بیماری و نوع درمان بستگي دارد. توانبخشی شامل جایگذاری پروتز‌های مربوط به دندان یا استفاده از ایمپلنت‌های مربوط به دندان است. علاوه براین، احتمال دارد گفتار‌درمانی، مشاوره غذایی یا خدمات دیگر نیز جزئی از توانبخشی باشند.

گاهی انجام جراحی برای بازسازی استخوان‌ها یا بافت‌های دهان امكان‌پذير نيست. یک دندانپزشک که دوره‌های ویژه‌ای را گذرانده است (دندانپزشک متخصص پروتز- پروستو دنتیست) مي‌تواند پروتز‌هایی برای شما بسازد که با کمک آن به‌صورت طبیعی غذا بخوريد و حرف بزنید. برای به‌کار بردن این پروتز‌ها گاهي لازم است آموزش ببینید.

حمایت از مبتلايان به سرطان دهان

زندگی افراد مبتلا به بیماری‌های خطرناک نظیر سرطان دهان ساده نیست. ممکن است نگران مراقبت از خانوادۀ خود، حفظ موقعیت شغلی یا انجام فعالیت‌های روزانه‌تان باشید. علاوه براین معمولاً نگرانی‌هایی در مورد درمان و رویارویی با عوارض جانبی، بستری شدن در بیمارستان و پرداخت هزینه‌های پزشکی وجود دارد. پزشکان، پرستاران و دیگر اعضاي گروه پزشكي می‌توانند به سؤال‌هاي شما در مورد درمان، کار کردن و انجام فعالیت‌های دیگر پاسخ دهند. اگر مي‌خواهيد راجع به نگرانی‌ها و احساسات خود صحبت کنید می‌توانید به مددکار اجتماعی يا مشاور خود مراجعه کنید. معمولاً مددکار اجتماعی می‌تواند منابعی برای دریافت کمک‌های مالی، کمک برای رفت‌وآمد، مراقبت خانگی یا حمایت عاطفی به شما راهنمايي کند.

علاوه براین، گروه‌های حمایتی نیز می‌توانند به شما کمک کنند. در این گروه‌ها، بیماران و اعضاي خانواده‌شان با بیماران دیگر و اعضا خانواده آنها ملاقات می‌کنند و آنچه را که در مورد کنار آمدن با بیماری و تأثیرات درمان آموخته‌اند با یکدیگر در ميان می‌گذارند. در این گروه‌ها افراد به‌صورت حضوری، از طریق تلفن یا به‌وسیلۀ اینترنت با هم در تماس خواهند بود. می‌توانید برای پیدا کردن یک گروه حمایتی از یکی از اعضاي تیم پزشکی خود کمک بخواهید.

امیدبخشی تحقیقات سرطان

پزشکان در نقاط مختلف دنيا انواع مختلفی از پژوهش‌های بالینی را انجام می‌دهند [پژوهش‌های بالینی مطالعات تحقیقاتی هستند که افراد به‌صورت داوطلبانه در آن شرکت می‌کنند.] پزشکان در این پژوهش‌ها در مورد روش‌های جدید و مؤثرتر برای پیشگیری